ભારતીયતા – ચિરાગ પટેલ ઑગસ્ટ 06, 2017
મૂળ ઈંગ્લીશ લેખનો આ અનુવાદ હું જુ.કાકાના સૂચનથી લખી રહ્યો છું. મૂળ લેખ: (http://rutmandal.info/being-indian-chirag-patel/)
ડિસેમ્બરની હાડ કકડાવતી ઠંડીના પહેલા અઠવાડિયાની આ વાત છે. હું ઑફિસના કૅફેટેરિયામાં બીજા બે ચીની મૂળના સહકર્મચારીઓ જોડે બેઠો હતો.અમે ભારતીય અને ચીની સંસ્કૃતિઓ વિષે ચર્ચા કરી રહ્યા હતાં. અમારી ચર્ચા ખાણીપીણી, પોષાક, ભાષા, ભૌગોલિક વિષમતાઓ વગેરે વિષે હતી. એકાએક મારી સહકર્મચારીએ તેની વળાંકમય કાળી આંખોમાં ઉત્સુકતા પહેરી મને પ્રશ્ન કયો, “ભારતીય હોવું એટલે શું? ભારતીય હોવાની ઓળખ કઈ?” એક-બે સેકન્ડ હું ઓઝપાઈ ગયો અને મારી અંદરથી ઉત્તર નીકળી આવ્યો, “અરે, હા, એ તો મારો ધર્મ!”
આ એક નાના વાક્યે મારી અંદર વિચારોનો સમુદ્ર ઘૂઘવતો કરી દીધો! હું વિચારોના વમળમાં ખોવાતો રહ્યો. હવે મારી પેન (અર્થાત કીબોર્ડ) સાથ આપે રહી છે; એટલે, તમારા શાંત મનસરોવરમાં હું કાંકરીચાળો કરી રહ્યો છું.
આજે સમગ્ર વિશ્વ જેને “ઇન્ડિયા” તરીકે ઓળખે છે એ મૂળ ગ્રીક શબ્દ “ઇન્ડસ” પરથી બન્યો છે. “ઇન્ડસ” મૂળે પર્શિયન (ફારસી) શબ્દ “હિન્દુ” પરથી આવ્યો છે. “હિન્દુ” શબ્દ પણ “સિંધુ”નો અપભ્રંશ છે. સિંધુ મૂલતઃ એક નદી છે જે અરેબિક/ફારસી પ્રદેશની નજીક છે. સંસ્કૃતમાં સિંધુનો અર્થ સમુદ્ર છે. સિંધુ સાચે જ સમુદ્ર સમાન નદી હતી! ફારસી લોકોએ સિંધુ નદીની આસપાસ વસનારા લોકો માટે “હિન્દૂ” શબ્દ પ્રયોજવાનું શરુ કર્યું. અર્થાત, “ઇન્ડસ” કે “હિન્દૂ” શબ્દમાં ભૌગોલિક સંદર્ભ રહેલો છે. અમુક અરેબિક લોકો “હિન્દુસ્તાન” શબ્દ વાપરે છે, જેનો અર્થ છે – હિંદુઓને રહેવાનું સ્થાન કે પ્રદેશ.
બ્રિટિશરોએ “હિન્દુ” શબ્દ અનેક સંપ્રદાયોને એક છત્ર હેઠળ સંબોધવાના પ્રયાસ રૂપે પ્રયોજવાનું શરુ કર્યું. એથી, “હિન્દુ” શબ્દ ધર્મનો સૂચક બન્યો, જે કંઈક અંશે “ઇન્ડિયા” માટે પણ કહી શકાય. સ્થાનિક લોકોએ પણ પોતાને મુસ્લિમો અને ખ્રિસ્તીઓથી અલગ ઓળખ સમા “હિન્દુ” શબ્દને ધર્મના નામ તરીકે અપનાવી લીધો!
આ બધાં જ નામ પરપ્રાંતિય કે પશ્ચિમે આપેલા છે.તો પછી, સ્થાનિક લોકો પોતાના પ્રદેશને કયા નામે સંબોધે છે? ભરત નામના રાજાએ પૌરાણિક સમયમાં જે પ્રદેશને પોતાના આધિપત્ય હેઠળ રાખ્યો હતો એને “ભારત” તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો. એટલે જેને વિશ્વ “ઇન્ડિયા” કહે છે એનું પોતિકું નામ “ભારત” છે. ભારતનો સંસ્કૃત ભાષામાં અર્થ છે – એવો પ્રદેશ કે જેના રહેવાસીઓ બ્રહ્મવિદ્યાના ઉપાસક છે. એટલે, ભારત નામ ધાર્મિક ઓળખના ઓઠા વગર આધ્યાત્મિક સંદર્ભ પણ ધરાવે છે!
26 જાન્યુઆરી 1950થી અમલમાં આવેલા ભારતીય બંધારણ પ્રમાણે ભારતના બે નામ માન્ય રાખવામાં આવ્યા છે, 1) ભારત 2) republic of India (રિપબ્લિક ઑફ ઇન્ડિયા). આધુનિક ભારતમાં, જે લોકો પોતાને બિનસાંપ્રદાયિક ગણાવે છે તેઓ ઇન્ડિયા કે હિન્દુસ્તાન બોલવામાં ગર્વ અનુભવે છે. પરંતુ, બંને શબ્દો વિદેશી છે અને સંપ્રદાયિકતાના ઉદ્દબોધક છે! હવે નામ કરતા એના વિશેષણ તરીકેના સ્વરૂપનો વિચાર કરીએ જે વધુ અઘરું છે.
ભારત એ પૃથ્વી પર અવતરેલી અપ્સરાનું ભૌગોલિક રૂપ છે, પ્રકૃતિએ પૃથ્વી પર કંડારેલી કવિતા છે! સુરાહીદાર ડોક, વિશાળ પુષ્ટ છાતી, લાંબા પગ, આલિંગન આપવા તત્પર ખુલ્લા હાથ! ધરતીમા પર આ સુંદરીને 29 રાજ્ય અને 7 કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં વિભાજીત કરવામાં આવી છે. આ સુંદરી 22 ભાષાઓ સંવિધાનિકરૂપે જાણે છે. મોટાભાગના રાજ્યોને પોતાની અલગ પ્રાદેશિક ભાષા, અલગ સાંસ્કૃતિક વારસો, અલગ વેશભૂષા, અલગ ખાણીપીણી, અલગ ઝાડપાન, અલગ પ્રાણીઓ, અલગ ભૌગોલિક પ્રકાર, અને અલગ પ્રાદેશિક તહેવાર છે. ઘણાં રાજ્યોને પોતાના આગવા કૅલેન્ડર પણ છે. બે પાડોશી રાજ્યોના લોકો એકબીજા સાથે વાત કરે તો આપણે એમની વચ્ચેની સમાન બાબતો કરતા અસમાન બાબતો વધુ અનુભવીએ. એવું લાગે કે જાણે બે અલગ રાષ્ટ્રના તેઓ રહેવાસી છે! તેમની આગવી પ્રાદેશિક નૃત્ય પરંપરા, અલગ વાસ્તુકળા , અને અલગ મૂર્તિકલાની શૈલી છે.
એક પરધર્મી કે વિદેશી માટે આટલી બધી વિવિધતાઓમાં એકતા શોધી ભારતીય હોવાના સામાન્ય લક્ષણ તારવવા માથાનો દુઃખાવો છે! દરેક ભારતીય એક ભાષાને માતૃભાષા કહે છે? ના. દરેક ભારતીયના એક પરંપરાગત વસ્ત્ર/પરિધાન છે? ના. દરેક ભારતીય એકસમાન ભોજન કરે છે? ના. દરેક ભારતીય એક ધર્મમાં માને છે? ના. દરેક ભારતીય એકસમાન દેખાવ ધરાવે છે? કદાચ! દરેક ભારતીય એકસમાન સંસ્કૃતિક સંદર્ભ પાળે છે? કદાચ! દરેક ભારતીય પરપ્રાંતીય વસાહતીઓ પ્રત્યે સહિષ્ણુ છે? હું “હા” કહેવા માંગુ છું પણ “મોટેથી ના”! દરેક ભારતીય એકસમાન લિપિમાં તેમની જુદી-જુદી ભાષાઓ લખે છે? નાઆ આ આ। ..!
તો પછી આપણે ભારત નામની દૈવિક અંશ ધરાવતી સૌંદર્યમૂર્તિ વિષે પહેલાં વાત કરી એનું શું? તો ચાલો, આપણે દરેક ભારતીયને પૃથક જાતિ, ધર્મ, લિંગ અને આર્થિક સ્થિતિ છતાંય એકસૂત્રે સાંકળતા તત્વ વિષે વિચાર કરીએ!
દરેક ભારતીય એક રાષ્ટ્રીય ભાષા હિન્દી અને બ્રિટિશ પરંપરા સમાન ઈંગ્લીશ ભાષા બોલે કે સમજે છે. દરેક ભારતીય એક બંધારણનું પાલન કરે છે. દરેક ભારતીય ભગવદ્ ગીતાને પવિત્ર ગ્રંથ માની સન્માન આપે છે. દરેક ભારતીય ગંગા નદીને પવિત્ર માને છે. દરેક ભારતીય હિમાલયને સન્માનીય સ્થળ અને કૈલાશ પર્વતને પવિત્ર ધામ માને છે. દરેક ભારતીય દૈનિક ખાણામાં મસાલા વાપરતો હોય છે. દરેક ભારતીય આયુર્વેદિક કે દેશી ઉપચાર પદ્ધતિમાં વિશ્વાસ ધરાવે છે. દરેક ભારતીય અમિતાભ બચ્ચન, રજનીકાંત અને સચિન તેંડુલકરને ઓળખે છે. દરેક ભારતીય ગાંધીબાપુને રાષ્ટ્રપિતા અને સ્વતંત્રતાના માર્ગદર્શક માને છે. દરેક ભારતીય ભ્રષ્ટાચારને અનિવાર્ય દુષણ માને છે. દરેક ભારતીયની વિશેષ સ્થળોના પ્રવાસની એક યાદી તૈયાર હોય છે. દરેક ભારતીય ભારતને વિશ્વમાં પહેલા સ્થાનનું રાષ્ટ્ર જોવા માંગે છે. દરેક ભારતીયને જીવન વિશેનું (દોઢ) ડહાપણ હોય છે અને બીજાને એ છૂટથી લ્હાણી કરવામાં માને છે! દરેક ભારતીય યોગ અને પ્રાણાયામ થોડા અંશે જાણે છે અને અજાણપણે અમલમાં પણ મૂકે છે. દરેક ભારતીય સંસ્કૃત ભાષાને પોતાની માતૃભાષાનું મૂળ માને છે.
જાણીતા પૌરાણિક ઈતિહાસ પ્રમાણે, ભારત નામની એક ભૌગોલિક ભૂમિની પરિકલ્પના દરેક ભારતીય માનસમાં રહી છે. 33 કોટિ દેવી-દેવતાઓમાં માનવા છતાં દરેક ભારતીય એક પરમ તત્વમા માને છે; અને દરેક દેવી/દેવતાને એ પરમ તત્વનું એક સાકાર સ્વરૂપ માને છે. વળી, એ દરેક દેવી/દેવતાનો પંથ અંતે તો એ પરમ સત્ય સુધી પહોંચાડી મુક્તિ/મોક્ષ/નિર્વાણની પ્રાપ્તિ કરાવે છે એવું દરેક ભારતીય જાણે-અજાણે માને છે. દરેક ભારતીય ઋગ્વેદ, સામવેદ, યજુર્વેદ, અથર્વવેદ રૂપી ચાર વેદો પ્રત્યે અનન્ય ભક્તિભાવ ધરાવે છે. દરેક ભારતીય ભગવદ્દ ગીતાને ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક અને દૈનિક પ્રવૃત્તિનો માર્ગદર્શક ગ્રંથ માને છે. આધ્યાત્મિકતાનું પ્રતીક કમળ એ રાષ્ટ્રીય પુષ્પ છે. મોર અને વાઘ રાષ્ટ્રીયતાના પ્રતીક અને ગૌરવ છે. આ દરેક પ્રતિકો ભારતીયોને સાંકળે છે. ગીતામાં કહ્યા મુજબ – सूत्रे मणिगणा इव એક માળામાં પરોવાયેલાં મણકાં સમ!
વૈદિક પરંપરા અને સનાતન ધર્મ પ્રમાણેનું જીવન નિર્વહન જ ભારતીય હોવાની આગવી અને એક ઓળખ છે એ સત્ય શું આપણે નકારી શકીશું? અલગ ધર્મ પાળતાં દરેક ભારતીયો શું આ સત્ય સ્વીકારશે?