આધુનિક ભારતનું વૈજ્ઞાનિક પ્રદાન – ચિરાગ પટેલ જુલાઈ ૧૭, ૨૦૧૦
મને ઘણી બધી વાર પ્રશ્ન ઉઠ્યો છે કે આધુનિક સમયમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ વિજ્ઞાન, ગણિત અને ખગોળ ક્ષેત્રે પાછળ કેમ પડી ગઈ છે? જે પ્રાચીન સંસ્કૃતિ દરેક ક્ષેત્રે વિશ્વને નવી દ્રષ્ટિ આપી ચુકી હોય એનું આવું અધઃપતન! ઘણી વાર વિવિધ બ્લોગ પર પણ આ બાબતને લઈને ચર્ચાઓ થતી રહી છે. આથી, આ બાબતે મેં છેલ્લા ૨૦૦ વર્ષનો ઈતિહાસ થોડો ફંફોળી જોયો અને આપની સમક્ષ મારું અવલોકન મૂકી રહ્યો છું. અહીં માત્ર અને માત્ર વૈજ્ઞાનિક રીતે જાણીતી માહિતીઓના સન્દર્ભમાંથી ભારતીયોએ આપેલા પ્રદાનની નોન્ધ મૂકી છે.
* ૧૮૯૪મા જગદીશ ચંદ્ર બોઝે રેડિયો કમ્યુનીકેશનનું કોલકાતામાં જાહેર પ્રદર્શન કર્યું અને હવે આઈ.ઈ.ઈ.ઈ. સંસ્થાએ ગુગ્લીએમો માર્કોની પહેલા જગદીશ ચંદ્ર બોઝે રેડિયો સંદેશાવ્યવહાર શોધ્યો હોવાનું માન્ય રાખ્યું છે.
* ૧૯૨૦મા મેધનાદ સહાએ આયનીકરણ અને સૌર ક્રોમોસ્ફીયરની સ્પેક્ટ્રલ લાઈનની વિશિષ્ટ તીવ્રતાની તાપમાન અને દબાણને સાંકળીને ગણતરી સમજાવી.
* ૧૯૨૪મા સત્યેન્દ્રનાથ બોઝે પ્લાન્કના બ્લેક બોડી કિરણોત્સર્ગની ગણતરીના નિયમને ફોટોન સ્ટેટીસ્ટીક્સની મદદથી સાબિત કરી બતાવ્યો.
* ૧૯૨૪મા જ સત્યેન્દ્રનાથ બોઝે આઇન્સ્ટાઇન સાથે મળીને પદાર્થની પાંચમી ભૌતિક અવસ્થા “બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન કન્ડેન્સેટ” સમજાવી.
* ૧૯૨૭મા જગદીશ ચંદ્ર બોઝે ક્રેસ્કોગ્રાફ નામનું યંત્ર વિકસાવી વનસ્પતિમાં જીવ છે એ સાબિત કર્યું.
* ૧૯૨૮મા ચંદ્રશેખર રામને પ્રકાશના વિખેરણની ઘટના સમજાવી જેને “રામન ઈફેક્ટ” કહે છે.
* ૧૯૨૯મા વાય. સુબ્બારાવે લોહમેન અને ફીસકે સાથે મળીને સ્નાયુમાં એટીપીમાંથી શક્તિ કેવી રીતે છૂટી પડે છે એ સમજાવ્યું.
* ૧૯૩૦મા સુબ્રમણ્યમ ચંદ્રશેખરે તારાની વ્હાઈટ ડવાર્ફ (શ્વેત વામન) અવસ્થા સમજાવી અને “ચંદ્રશેખર લીમીટ” તરીકે ઓળખાતો આંક આપ્યો.
* ૧૯૫૭મા ઈ.સી. જ્યોર્જ સુદર્શને રોબર્ટ માર્શક સાથે મળીને પરમાણુના વીક ફોર્સની સમજુતી આપી.
* ૧૯૫૭મા વી. બાપુએ ઓલીન વિલ્સન સાથે મળીને અવકાશી કિરણોત્સર્ગની “વિલ્સન-બાપુ ઈફેક્ટ” સમજાવી.
* ૧૯૬૪મા હરગોવિંદ ખુરાનાએ પ્રયોગશાળામાં કૃત્રિમ આર.એન.એ. બનાવ્યું જે કોષના પાયાના એકમ પદાર્થોમાંનો એક એમીનો એસીડ માટે જરૂરી છે. ૧૯૬૫ સુધીમાં નિરેન્બર્ગ અને ખુરાનાની પધ્ધતિએ કુલ ૨૦ એમીનો એસીડ કૃત્રિમ રીતે બનાવી શકાયા.
* ૧૯૬૫મા ફ્રેડ હોઈલ અને જયંત નારલીકરે બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિની “સ્ટેડી સ્ટેટ થીયરી” આપી.
* ૧૯૭૯મા ડી. નારાયણ રાવે પોટર અને રુડીકોફ સાથે મળીને ઈમ્યુનોગ્લોબીનના જે. ક્ષેત્ર શોધવાની સમજુતી આપી.
* ૧૯૯૯ અને બાદમાં વી. રામકૃષ્ણને રીબોઝોમ અને એન્ટીબાયોટીક્સ બંધારણ સમજાવ્યા.
* ૨૦૦૨મા મહિન્દ્ર અગ્રવાલે અવિભાજ્ય સંખ્યા (પ્રાઈમ નંબર) બહુ જ ચોકસાઈથી શોધવાની થીયરી આપી.
આની સામે એ જ વર્ષોમાં ૩૫ જાપાનીઝ, કોરિયન કે ચાઇનીઝ; ૭ લેટીન અમેરિકન અને ૫ મુસ્લિમ વૈજ્ઞાનિકોનો ઉલ્લેખ છે. હા, આ બે સદીઓ યુરોપ અને અમેરિકાની હોવાથી ભારતનું પ્રદાન તેમની સામે ઓછું લાગે છે, પરંતુ વિશ્વના બાકીના રાષ્ટ્રો કરતા ભારતનું નોંધપાત્ર યોગદાન રહ્યું છે. હવે રાષ્ટ્રવાર નોબેલ પારિતોષિકોની સરખામણી કરીએ.
૨ અલ્જીરીયા, ૫ આર્જેન્ટીના, ૧૦ ઓસ્ટ્રેલીયા, ૨૧ ઓસ્ટ્રિયા, ૧ અઝરબૈજાન, ૨ બાંગ્લાદેશ, ૧ બેલારુસ, ૧૦ બેલ્જીયમ, ૨ બોસ્નિયા, ૧ બ્રાઝીલ, ૧ બલ્ગેરિયા, ૧૯ કેનેડા, ૨ ચીલી, ૬ ચીન, ૧ કોલમ્બિયા, ૧ કોસ્ટા રિકા, ૧ ક્રોઅશિયા, ૫ ઝેક, ૧૩ ડેન્માર્ક, ૨ પૂર્વ તિમોર, ૪ ઈજીપ્ત, ૧ ફેરો આઈલેન્ડ્ઝ , ૪ ફિનલેન્ડ, ૫૭ ફ્રાંસ, ૧૦૩ જર્મની, ૧ ઘાના, ૨ ગ્રીસ, ૨ ગ્વાટેમાલા, ૧ હોંગકોંગ, ૧૫ હંગેરી, ૧ આઇસ્લેન્ડ, ૭ ભારત, ૨ ઈરાન, ૬ આયર્લેન્ડ, ૯ ઇઝરાયેલ, ૨૦ ઇટલી, ૧૬ જાપાન, ૧ કેન્યા, ૨ સાઉથ કોરિયા, ૧ લેટવિયા, ૧ લીથુઆનીયા, ૩ મેક્સિકો, ૧ મ્યાનમાર, ૧૮ નેધરલેન્ડ્સ, ૩ ન્યુઝીલેન્ડ, ૧ નાઈજીરિયા, ૧૧ નોર્વે, ૧ પાકિસ્તાન, ૧ પેલેસ્તાઈન, ૧૨ પોલેન્ડ, ૨ પોર્ટુગલ, ૩ રોમાનિયા, ૨૩ રશિયા, ૨ સેન્ટ લુસિયા, ૧ સ્લોવેકિયા, ૧ સ્લોવેનિયા, ૯ દક્ષિણ આફ્રિકા, ૭ સ્પેન, ૨૮ સ્વીડન, ૨૬ સ્વીત્ઝર્લેન્ડ, ૧ તિબેટ, ૧ તાઈવાન, ૧ ત્રિનિદાદ, ૧ તુર્કી, ૩ યુક્રેન, ૧૧૭ યુ.કે., ૩૨૦ યુ.એસ.એ., ૧ વેનેઝુએલા, ૧ વિયેતનામ. ભારતના ૭ નોબેલ ઇનામો નોંધપાત્ર છે.
ભારતનું યોગદાન અમેરિકી અને યુરોપી રાષ્ટ્રોની સરખામણીએ વામણું છે, પરંતુ અવગણ્ય સહેજે નથી. બીજા બધા દેશોની સરખામણીએ આપણે નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે અને યોગદાન આપ્યું છે. આપણે જે સિધ્ધિઓ મેળવી છે તેનો યોગ્ય પ્રચાર થયો જોઈએ જેથી રાષ્ટ્રાભિમાન જાગ્રત થાય; અને આ અભિમાનવાળો અભિગમ નવી સિધ્ધિઓના દ્વાર ખોલવામાં મદદરૂપ થઈ શકે.
થોડા હળવા કિસ્સા નોંધીને લેખનું સમાપન કરું છું. (ઈન્ટરનેટ પરથી લીધા છે.)
૧) એકવાર ઈંગ્લેન્ડમાં કોઈ પરિષદ હતી. એક બ્રિટીશ વૈજ્ઞાનિકે ભારતીય વૈજ્ઞાનિકને કહ્યું કે, “અમે તો તમારા પર ૨૦૦ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે.” ભારતીય વૈજ્ઞાનિકે સામે જવાબ આપ્યો કે, “જો હું બ્રિટીશ ઈતિહાસ ભૂલતો ના હોઉં તો એ ખરું કે રોમન લોકોએ તમારા પર ૫૦૦ વર્ષ રાજ્ય કર્યું હતું?”
૨) કોઈ ગણિતની પરિષદમાં ચર્ચા ચાલતી હતી. ભારતીય પ્રોફેસરે બધાને પુરાવાઓ આપીને જણાવ્યું કે અરેબીક આંકડાઓ ભારતમાં શોધાયા હતા. એક ઈરાકી ગણિતશાસ્ત્રી ઉભા થયા અને પૂછ્યું કે, “તમે ભારતમાં એને અરેબીક આંકડા કેમ કહો છો? અમે તો એને રકમ-અલ-હિન્દ (હિંદુ આંકડા) કહીએ છીએ!”
૩) કોઈ વાર એક પરિષદમાં એક અમેરિકન વૈજ્ઞાનિકે ભારતીય વૈજ્ઞાનિકને સવાલ કર્યો કે, “તમે ગરીબ દેશ છો. તમે લોકો ભૂખમરો અને ખેતી ક્ષેત્રે સંશોધન કરો. શા માટે ન્યુક્લિયર અને સ્પેસ પાછળ પડ્યા છો?” ભારતીય વૈજ્ઞાનિકે સામે પ્રશ્ન કર્યો કે, “તમે સાહિત્યનો અભ્યાસ માત્ર નવલિકા અને નવલકથા વાંચીને કરશો અને એમાંથી કાવ્ય કાઢી નાખશો?” અમેરિકને કહ્યું કે, “એવું કેવી રીતે બની શકે? ગદ્ય અને પદ્ય બંને સાહિત્યનો ભાગ છે.” ભારતીય સ્મિત સાથે કહ્યું કે, “બસ ત્યારે. બધું વિજ્ઞાનનો જ ભાગ છે અને અમે દરેક ક્ષેત્રે સંશોધન કરવા માગીએ છીએ.”
List of notable scientist/mathematicians in last 100 years from India who studied in India till master’s degree and worked mostly in India to achieve their feat:
1) Mahindra Agrawal – PhD from Kanpur – AKS primality test in mathematics – worked in India only
2) Sam pitroda – masters from Vadodara – inventor of digital diary and more than 100 telecom patents – worked in USA and then India only
3) Jayant Narlikar – masters from Varanasi – steady state theory, gravity theory – worked in UK and then India only
4) V Bappu – masters from Chennai – Wilson Bappu effect, astronomical discoveries – worked in USA and then India only
5) Y subbarao – masters from Hyderabad – first tetracycline
6) Salim Ali – masters from Mumbai – ornithology (birds) – worked in India only
7) KR Rao – masters from Chennai – many inventions in nuclear physics – worked in India only
8) PC Mahalanobis – undergraduate from Kolkata – statistical theory, survey, anthropology – worked in UK and then in India only
9) GN Ramachandran – masters from Bengaluru – molecular biology, crystallography – worked in India only
10) Harish Chandra – masters from Mumbai – discrete series, philosophical aspect of mathematics – brief work in India
11) Ganapathy Thanikaimoni – masters from Chennai – fossil and modern pollen morphology – worked in India only
12) APJ Abdul Kalam – masters from Chennai – indigenous missile system – worked in India only
13) Anil Kakodkar – masters from Mumbai – Indigenous nuclear explosions, heavy water reactor – worked in India only
14) Vikram Sarabhai – masters from Bengaluru – cosmic rays – worked in India only
15) S Chandrashekhar – masters from Chennai – chadrashekhar limit, Brownian motion, sunlit sky polarization – worked in USA only
16) G Sudarshan – masters from Chennai – explained weak force, quantum optics – worked in USA mostly and some in India
17) Satyendranath Bose – masters from Kolkata – Fifth state of element (Bose-Einstein theory), black body radiation – worked in India only
18) M Visvesvaraya – masters from Bengaluru – steel doors to protect wastage of water dam – worked in India only
19) Meghnad Saha – masters from Kolkata – ionization formula, spectral line – worked in India only
20) Jagdish Chandra Bose – masters from Kolkata – wireless communication, life in plants – worked in India only
21) Homi Bhabha – masters from Mumbai – electron shower, meson discovery – worked in UK and then India only
22) CV Raman – masters from Chennai – raman effect scattering of lights – worked in India only